Lẳng lặng mà nghe, tôi kêu con cờ ra…

Hát bài chòi là một thú chơi tao nhã, một loại hình văn nghệ dân gian độc đáo có xướng ca, là món ăn tinh thần không thể thiếu ở vùng đất miền Trung nắng lửa này. Từ ngày mới hơn 10 tuổi, tôi đã say mê những buổi hội bài chòi được tổ chức vào những ngày đầu xuân. Có năm, hội bài chòi thu hút cả ngàn người tham dự. Vẫn còn nghe đâu đây lời ca của anh hiệu hô bài chòi: “Lẳng lặng mà nghe, tôi kêu con cờ ra/ Cờ ra con mấy, con mấy mầy ra…”.

Bài chòi có gốc tích từ bài tới. Tên các quân bài, phần lớn có tên gọi nôm na, hài hước, phản ánh quan niệm dân gian, như: rún, liễu, thằng móc, thằng quăn, bảy giày, bảy sưa, ba gà, nọc đượng, ông ầm, thái tử, bạch tuyết… Hội bài chòi phải luôn đầy đủ ba thành phần: người chơi, người xem và người hiệu (anh hiệu). Người chơi bài ngồi trong các chòi dựng bằng tre và lợp tranh. Có tất cả 10 chòi được đặt hai bên và một chòi trung ương đặt ở giữa. Đối diện chòi trung ương là trại chỉ huy. Trại chỉ huy có trống chầu dành cho người điều khiển cuộc chơi, một chiếc bàn lớn đựng khay tiền và những lá cờ hiệu.

Cạnh đó là chỗ ngồi của dàn nhạc gồm 1 sanh, 1 nhị, 1 trống và 1 phèng la. Mỗi lá bài được dán vào một thẻ tre. Bộ thẻ bài gồm 30 cặp, tức là 60 con bài trong bộ bài tới. Bộ thẻ bài chia ra làm đôi: một nửa bỏ vào ống do anh hiệu giữ, một nửa đem phân phối cho 10 chòi. Lúc vào cuộc, anh hiệu rút thẻ bài trong ống ra, hô lên, chòi nào trúng lá ấy thì gọi anh hiệu đem lại. Hội bài chòi kéo dài bao lâu tùy tính chất mùa lễ hội và gồm nhiều ván. Mỗi ván, người chơi phải đánh hết 3 quân bài, kết thúc mỗi ván người thắng cuộc được cắm một cờ vào chòi của mình và nhận tiền thưởng.

Điểm độc đáo ở hô bài chòi là người hô hát: anh hiệu (hoặc chị hiệu). Anh hiệu phải thuộc lòng hàng trăm bài thơ, bài vè, hàng ngàn câu ca dao; phải biết ngâm, hò, hát, lý những làn điệu dân ca đặc trưng của Quảng Trị như: hò giã gạo, hò ru con, hò bài thai, hò khoan, hò lơ... Trong câu hát của anh hiệu, ta có thể bắt gặp những lời tự sự về nhân tình thế thái, những niềm vui trong cuộc sống lao động hằng ngày, ca ngợi tình làng nghĩa xóm, phê phán những thói hư tật xấu ở đời…

Anh hiệu hát:

          “Anh năng qua lại cho giày

          Nếu thầy mẹ không bán gả để em bày mưu cho”

(Thẻ có Con Giày, tới).

          “Cổ tay em trắng lại tròn

          Để cho ai gối mà mòn một bên?”

(Thẻ có Gối, tới).

          “Rủ nhau đi đánh bài chòi

          Để cho con khóc đến lòi rún ra”

(Thẻ có Rún, tới)…

Tuy nhiên, để đến câu hát trên, anh hiệu đã có cả một màn ca hát trước đó. Sau khi xóc và rút ra một con bài, để gây thêm sự hồi hộp và bắt người chơi phải suy đoán, anh hiệu bắt đầu trình diễn tài ca hát. Vừa hát, vừa múa và làm động tác trình diễn. Bao cặp mắt tò mò nhìn anh hiệu và dỏng tai nghe điệu hát vần vè và có khi rất đỗi ngẫu hứng. Có thể nói, anh hiệu là linh hồn của hội chơi bài chòi. Cuộc chơi bài chòi có sinh động, có rôm rả hay không thì phụ thuộc hoàn toàn vào tài hô hát của anh hiệu. Anh hiệu phải là người có tài “ứng khẩu thành thơ”. Có những câu hát của anh hiệu làm cho cả hội bài chòi cười nghiêng ngã bởi tính hài hước, vui nhộn, ý nghĩa sâu xa, tuy tục nhưng rất thanh, rất gần gũi với đời thường. Có những sự việc xảy ra ở địa phương cũng được anh hiệu ứng khẩu trong câu hát làm người nghe vỗ tay rần rần. Mỗi ngày cuộc chơi kéo dài từ sáng đến khuya, lúc nào cũng rộn ràng âm thanh kèn trống, lôi cuốn thúc giục. Thú chơi bài chòi không để ăn thua mà cốt để nghe những những câu hô trầm bổng nhịp nhàng như nói thơ. Nhiều người hô bài chòi rất duyên dáng nổi tiếng khắp vùng. Anh hiệu giỏi thường nghĩ ra nhiều câu lục bát dí dỏm, hô chậm rãi để cho người nghe hồi hộp chờ đợi và đoán già đoán non đó là con bài gì.

Hát bài chòi có tính dân dã, mộc mạc và vui nhộn nên trò chơi dân gian này thu hút rất nhiều người tham gia và xem. Hát bài chòi còn vượt ra khỏi một hình thức văn nghệ dân gian mà còn là một sinh hoạt cộng đồng, là nơi trổ tài vừa biểu diễn vừa hát hò, đối đáp, là nơi gặp gỡ của bà con làng xóm, là nơi nam thanh nữ tú hò hẹn, tìm hiểu, trao duyên. Mùa xuân đến, hội bài chòi luôn là sự lựa chọn của nhiều người từ già đến trẻ. Những khúc hát ru, những bài thơ, những câu vè, điệu hò gần gũi với đời sống có trong hội bài chòi luôn được mọi người nhẩm thuộc, truyền tụng, hát theo trong thời gian sau đó, giúp nuôi dưỡng những tâm hồn trẻ thơ. Chúng tôi lớn lên, quê hương đằm sâu trong ký ức, tâm hồn được tắm mát từ những khúc hát, lời ca trong hội bài chòi. Trong ký ức của tôi, những năm trước 1975, hội bài chòi là nơi đông đảo bà con đến tham dự chật kín cả sân bãi, chủ yếu say sưa với những câu hát lúc vui nhộn cười vang, lúc thâm trầm sâu lắng của anh hiệu. Nghe và xem suốt từ sáng đến trưa, đói bụng cũng chưa chịu về nhà. Đến bây giờ, nhớ đến hội bài chòi, bên tai tôi vẫn còn văng vẳng lời ca của anh hiệu: “Tôi xóc tôi hô/ Tôi trộn thật đều/ Tôi kêu con cờ ra/ Cờ ra con mấy, con mấy mầy ra/ Con gì nó về đây? con gì nó về đây?”.

(Rút từ sách: “Miền Ô CHÂU”, chuẩn bị xuất bản)